Psikolog Çiğdem KARAKUŞ
Çocuğum arkadaşlarıyla birlikteyken, oyuna katılmak yerine, kenarda kalmayı tercih ediyor.
Yeni insanlarla tanışması gereken durumlarda, huysuz, huzursuz ve isteksiz
Yeni ortamlara girmekten kaçınıyor ya da yeni sosyal ortamlarda donakalıyor
Derste tahtaya kalmaktan veya söz almaktan çekiniyor
Kalabalık bir ortamda konuşması gerektiği zaman sesi titrek, tereddütlü ve çok az çıkıyor
Eve gelen yabancılar, onu korkutuyor
Telefonda biriyle konuşmaktan kaçınıyor
Yeni ortamlarda çok sessiz ve çekingen
Hakkını aramak yerine, ortamdan kaçmayı tercih ediyor
diyorsanız çocuğunuzun aşırı utangaç olduğunu söylemek mümkündür.
Utangaçlık nedir?
Utangaçlık, yeni bir sosyal uyarıcı karşısında kullandığımız bir adaptasyon yöntemidir. Yani kişi, yeni bir sosyal durumla karşılaştığında, hemen ortama uyum sağlayamaz. Uyum sağlamak için, yeni durum hakkında gözlem yapması, mesela, insanları tanıması, ortamın gereklerini anlaması, nasıl davranması gerektiğiyle ilgili bir strateji belirlemesi gerekir. İnsanlar, yeni sosyal durumlarda utangaç veya çekingen davranarak bir nevi davranış stratejisi belirlemek için zaman kazanmış olurlar. Bu anlamıyla utangaçlık her zaman olumsuz bir duygu değildir.
Utangaçlık ne zaman bir sorundur?
Utangaçlık yeni sosyal uyaranlara karşı bir adaptasyon yöntemi olarak kullanıldığında bir problem değildir. Çocuklar, yeni durumlarda, kendilerini geçici olarak ortamdan çekerek kontrol hissi kazanmaya çalışırlar. Mesela; eve gelen bir yabancı karşısında, çocuğun çekingen davranması normaldir. Bir müddet çocuk gözlem yapar, iletişim için küçük sinyaller gönderir ya da karşı taraftan gelen sinyallere cevap verir. Mesela; ismi sorulunca cevap vermesi, yaşı sorulunca cevap vermesi ya da çocuğun, yabancıya soru yöneltmesi gibi. Fakat, çocuğun çekingenliği sürekli ise, utangaç davranışları her ortamda devam ediyorsa ve gündelik hayatını etkiliyorsa utangaçlık bir problem olmaya başlamış demektir.
Neden utangaçlık bir problemdir?
Utangaç insanlar, yaşamları boyunca karşılarına çıkan pek çok fırsatı, sadece utangaç oldukları için kaçırabilirler. Bu da başarısızlığı, dolayısıyla mutsuzluğu beraberinde getirir.
Çocuğunuzun çok yetenekli veya zeki olduğunu düşünün. Fakat aşırı utangaç olduğu için zeka ve yeteneğini ifade etmekte güçlük yaşayacaktır.
Aşırı utangaç çocuklar yeterince arkadaş edinemedikleri için daha yalnız kalırlar ve sosyal gelişmeleri an alt seviyede kalır.
Utangaç çocuklar, sosyal ortamlardan kaçındıkları için, öğrenmeleri sınırlı kalır.
Toplumumuzda çekingen çocuklara sempatiyle bakılır. “Çok mahcup bir delikanlı” ya da “çok hanım bir kız” gibi ifadelerle, çoğu zaman takdir edilir. Her ne kadar yetişkinler, utangaçlığı olumlu bir duygu olarak görseler de, çekingen çocuklar bu durumdan hiç de memnun değildir. Araştırmalar, utangaç çocukların öz değerlerinin düşük olduğunu göstermiştir. Yani, utangaç çocuklar, kendilerini daha az sevmekte ve kendilerine daha az saygı duymaktadır.
Utangaç çocukların yaşıtlarınca dışlanması daha olasıdır. Çünkü, çocuğu sosyal beceri eksikliği, gruba karşı soğuk ve mesafeli durması, diğer çocukların onu, arkadaşlık edilmeyecek biri olarak algılamasına neden olabilmektedir.
Neden bazı çocuklar aşırı utangaçtır?
Utangaçlık, genetik olarak aktarılabilen bir özelliktir. Eğer ebeveynlerin biri utangaç ise, çocuğunda utangaç olma ihtimali vardır. Bazı çocuklar doğuştan, sosyal ortamlara ve değişikliklere karşı daha duyarlıdır. Mesela, uyurken aşırı irkilen, dış uyaranlara karşı hassas olan bebekler, ileriki yıllarda daha utangaç olabilmektedir. Yine de daha çekingen karakteri olan çocuklara sosyal beceriler kazandırılarak, bu problemi aşmak mümkündür.
Çocuklar anne-babalarını taklit ederek, çevrelerindeki dünyayı tanırlar. Eğer ebeveynden biri utangaçsa, çocuk ebeveyninden utangaç davranış kalıplarını öğrenebilir. Mesela;anne, hoşlanmadığı birini yolda gördüğü zaman, yolunu değiştiriyorsa, çocuk bundan “hoşlanmadığın durumlarda kaçmalısın” neticesine varabilir.
Oto kontrolü cezalandırılan ya da engellenen çocuklar daha utangaç olurlar. Sürekli kontrol altında tutulan, kendi başına karar vermesi engellenen ya da desteklenmeyen çocuklar daha utangaç olurlar.
Sürekli eleştirilen çocuklar, öz güvenlerini kaybettikleri için utangaç olurlar. Ayrıca sürekli eleştirilen bir çocuk, bir müddet sonra, her kesin onu eleştirdiği duygusuna kapılır. Hata yapma ve eleştiri alma korkusu çocuğu sosyal ortamlardan çeker.
Sosyal becerilerin öğretilmediği çocuklar, nasıl davranacaklarını bilmedikleri için çekingen olabilirler. Mesela, yeni bir insanla nasıl tanışılacağı ya da bir oyun grubuna nasıl katılabileceği öğretilmeyen bir çocuk, ortama adapte olmakta güçlük çekecektir.
Utangaç çocuğuma nasıl yardımcı olabilirim?
Çocuğunuzu tanıyın ve kabul edin. Çocuğunuzun ilgi ve ihtiyaçlarına karşı duyarlı olun. Çocuğunuzun ona saygı duyduğunuzu bilmesi, kendisini daha güvende hissetmesini sağlayacaktır.
Çocuğunuzun öz değerini besleyin. Kendisi hakkında olumlu duygular besleyen çocuklar, utangaç olmazlar. Çocuğunuzun kendisi hakkında olumlu hisler beslemesini sağlayın. Ebeveynler çocuklarının hatalarını sıklıkla eleştirdikleri halde, güzel davranışlarını övmekte aynı duyarlılığı göstermezler. Çocuğunuzun sizde olumlu hisler uyandırdığı zamanlarda bunu ona açık bir şekilde söylemekten kaçmayın “bana masayı kurarken yardım etmen çok hoşuma gidiyor” ya da “dolaptan bir şey almadan önce bana sorman, sana olan güvenimi artırıyor” gibi. Başarılarını ve güzel davranışlarını övmekten çekinmeyin.
Çocuğunuzu suçlayıcı veya utandırıcı konuşmayın. Çocuğunuz hata yaptığı zaman tabi ki onu uyarmalı ve aynı zamanda doğru olan davranışı göstermelisiniz. Fakat bunu yaparken, çocuğu suçlayıcı ve utandırıcı konuşmamaya özen gösterin. Mesela, “ne kadar dağınık ve tembel bir çocuksun” yerine; “odanın daha derli toplu olmasını isterim, yerdeki eşyaları yerine yerleştire bilirsin öyle değil mi?” gibi.
Özellikle ona sosyal ortamlarda iltifat edin. Sosyal becerilerini kullandıkça takdir edin. Mesela; Bir arkadaşına telefon açıp, ödevi hakkında soru sorduysa, ya da telefon açtığında arkadaşının annesine kendisini tanıttıysa “seninle gurur duyuyorum. Gerçekten telefonda insanın önce kendisini tanıtması çok güzel bir davranış ya da arkadaşını arayıp ödevini öğrenmem çok güzel” şeklinde geri bildirimde bulunun. Bu yaparken, iltifat ettiğiniz davranışın ne olduğunu açık bir şekilde dile getirin. Yani sadece, “arkadaşını araman iyi oldu” demek yeterince açık bir geri bildirim değildir.
Çocuğunuza sosyal becerileri kazandırmaya çalışın. Bunu için çocuğunuza iyi bir örnek olun. Mesela; yolda bir arkadaşınızı gördüğünüzde ona ilk önce siz selam verin. İnsanlara cana yakın ve güler yüzlü davranmaya çalışın. Çocuğunuz da bu davranışları gördüğünüzde takdir edin. Görgü kurallarını ve nerde nasıl davranması gerektiğini ona anlatın ve gösterin.
Çocuğunuzu yeni bir sosyal ortamın içine atarak ona, sosyal beceri kazandıramazsınız. Önce çocuğunuzun kendisini güvende hissetmesine yardımcı olun. İlgisini çekecek bir konu bularak, sosyal ilişkiye girmesini sağlayın. Örneğin; pek çok ebeveyn, çocuğa sosyal beceri kazandırma adına, eve gelen yabancıya hoş geldin demesi ya da elini öpmesi için zorlamaktadır. Çocuk bu yabancıyı tehdit olarak algılıyor olabilir. Bunu yerine önce yabancı hakkında bilgi verilmeli, “Ona hoş geldin demek ister misin?” gibi çocuk zorlanmadan, yumuşak bir şekilde teşvik edilmeli ya da “bak bu amca bir veteriner, ona kuşun hakkında bir şeyler sorabilirsin?” gibi ilgi yaratılmaya çalışılmalıdır.
Çocuğunuzla sokakta yürürken ya da bir topluluk içindeyken başkalarının davranışlarını eleştirmeyin. Bu durum çocukta, başkaları da beni eleştirebilir korkusu yaratabilir.
Çocuğunuza kendisine ve başkalarına karşı daha toleranslı olmayı öğretin. Utangaç çocuklar, hem kendilerini, hem de başkalarını katı bir şekilde eleştirirler. Ona hata yapmaktan korkmamayı öğretin. Başkalarının da hata yapabileceklerini fakat bunun onları kötü bir insan yapmadığını anlatın. Çocuğunuzu veya bir başkasını eleştireceğiniz zaman, kişiliğini değil davranışını eleştirin. Örneğin, kavga eden bir insan hakkında “ne kadar saldırgan ve geçimsiz biri” demek yerine “bu şekilde kavga etmesi hiç hoş değil” diyerek, sadece davranışını eleştirebilirsiniz.
Utangaçlığın her zaman kötü bir şey olmadığını unutmayın. Bazı çocuklar dikkatleri üzerinde toplamaktan hoşlanmazlar. İffet ve tevazudan kaynaklanan utangaçlık istenilen ve olması gereken bir özelliktir.